شاخص‌های صنایع در بازار سهام ایران تنها شرکت‌های بورسی را در بر می‌گیرند و شرکت‌های فعال در فرابورس یا بازار پایه را شامل نمی‌شود در نتیجه تصویری ناقص از عملکرد واقعی هر صنعت ارائه می‌دهند.

 در بازار سرمایه ایران، شاخص‌های صنایع یکی از ابزارهای اصلی برای ارزیابی عملکرد گروه‌های مختلف بورسی محسوب می‌شوند؛ اما واقعیت آن است که این شاخص‌ها به دلیل محدودیت‌های ساختاری، تصویری کامل و دقیق از وضعیت واقعی هر صنعت ارائه نمی‌دهند. تمرکز صرف بر شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس تهران و بی‌توجهی به شرکت‌های فعال در بازار فرابورس (اعم از بازار اصلی و پایه)، از جمله ایرادات مهمی است که موجب می‌شود تحلیل‌گران و سرمایه‌گذاران نتوانند نمایی واقعی از بازدهی یک صنعت به دست آورند. همچنین، ناهمگونی فعالیت شرکت‌ها در یک صنعت و هم‌زمان نبودن ورود آن‌ها به بازار، از دیگر عواملی است که دقت این شاخص‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

با وجود گذشت سال‌ها از تأسیس بازار فرابورس ایران، همچنان بسیاری از افراد، همگی، بازار سرمایه را با عنوان «بورس» می‌شناسند و تفاوت میان «بورس تهران» و «فرابورس ایران» را نمی‌دانند. این عدم شناخت از یک سو باعث می‌شود هنگام ارائه تحلیل‌ها یا گزارش‌های بازدهی صنایع یا بازار، شرکت‌های حاضر در فرابورس نادیده گرفته شوند و در نتیجه، آمارهای ناقصی منتشر گردد که حتی گاهی به برداشت‌های نادرست یا ارائه تصویر غیرواقعی از وضعیت یک صنعت می‌انجامد و از سوی دیگر در برخی موارد، این غفلت یا بی‌دقتی آگاهانه، زمینه‌ساز استفاده نادرست از آمار برای القای موفقیت یا بازدهی کاذب توسط مدیران و تحلیل‌گران به فعالین تازه وارد یا عموم مردم می‌شود.

تفاوت بورس و فرابورس چیست؟

بورس اوراق بهادار تهران، بازاری رسمی با ضوابط سخت‌گیرانه‌تر برای پذیرش و معاملات ثانویه سهام شرکت‌هاست. شرکت‌هایی که در بورس پذیرش می‌شوند، معمولاً از لحاظ شفافیت مالی، سابقه فعالیت، سودآوری و سایر شاخص‌ها در سطح بالاتری قرار دارند.

در مقابل، فرابورس ایران بازاری است که شرایط ورود در آن آسان‌تر است و شرکت‌های کوچک‌تر، تازه‌تأسیس یا در حال بازسازی نیز می‌توانند در آن پذیرفته شوند. فرابورس خود شامل چند بازار مانند «بازار اول»، «بازار دوم»، «بازار پایه» و «بازار نوآفرین»، «توافقی» و … است. بنابراین، شرکت‌هایی که در فرابورس فعال هستند اگرچه در بازار سرمایه حضور دارند، اما در محاسبه شاخص‌های رسمی صنایع بورسی لحاظ نمی‌شوند.

در نتیجه، زمانی که از بازدهی یک صنعت یا مثلاً بازدهی شاخص کل بورس سخن گفته می‌شود، باید توجه داشت که این بازدهی مربوط به کل صنعت یا کل بازار سهام (شامل شرکت‌های بورسی و فرابورسی) نیست و تنها منحصر به شرکت‌هایی است که معاملات سهام آن‌ها در بورس تهران انجام می‌شود.

لذا عدم تفکیک این موضوع، زمینه‌ساز تحلیل‌های نادرست و گمراه‌کننده خواهد بود.

محدودیت‌های فعلی شاخص صنایع بازار سهام ایران

۱. شاخص‌های ناقص؛ حذف شرکت‌های فرابورسی از تصویر واقعی صنایع

همانطور که گفته شد در حال حاضر، شاخص‌های صنایع در بازار سهام ایران صرفاً شامل شرکت‌هایی هستند که در تابلوی بورس تهران معامله می‌شوند. این شاخص‌ها، شرکت‌های هم‌صنف حاضر در بازار فرابورس اعم از بازار اصلی و پایه را پوشش نمی‌دهند و در نتیجه تصویر کاملی از یک صنعت ارائه نمی‌کنند.

۲. هم‌زمان نبودن ورود شرکت‌ها به بازار؛ دومین چالش مقایسه بازدهی

یکی دیگر از چالش‌های مهم در مقایسه صنایع، هم‌زمان نبودن آغاز معاملات نمادها در بازار است. زمانی که یک نماد دیرتر از سایرین وارد بورس می‌شود، مقایسه بازدهی آن از ابتدا با سایر شرکت‌ها منجر به نتایجی ناصحیح و گمراه‌کننده خواهد شد. این موضوع به‌ویژه در بازه‌های زمانی بلندمدت، تحلیل را دچار انحراف می‌کند.

۳. تفاوت تخصص‌ها در دل یک صنعت؛ میانگینی که گمراه می‌کند

درون هر صنعت نیز شرکت‌ها لزوماً فعالیت‌های مشابهی ندارند. مثلاً در صنعت شیمیایی شرکت‌ها در حوزه‌های متنوعی فعالیت می‌کنند؛ برخی به تولید اوره و به‌طور کلی انواع کودها و ترکیبات نیتروژنی مشغول‌اند؛ برخی دیگر مثل متانول‌ساز در تولید مواد شیمیایی پایه (غیر از کود) فعالیت می‌کنند؛ تعدادی در زمینه تولید شوینده‌ها، عطرها و محصولات آرایشی فعالیت دارند، گروهی نیز به تولید رنگ، بتونه، جوهر و پوشش‌های شیمیایی مشغول‌اند؛ در کنار آن‌ها، شرکت‌هایی نیز به تولید نخ‌های مصنوعی یا انواع سموم و حشره‌کش‌ها و سایر محصولات شیمیایی اشتغال دارند.

یا مثلاً صنعت محصولات غذایی و آشامیدنی به جز قند و شکر شامل شرکت‌هایی با زمینه‌های کاملاً متفاوت همچون «لبنیات»، «نان و محصولات وابسته»، «کاکائو، شکلات و شیرینی‌جات»، «روغن‌های خوراکی»، «جو و ماءالشعیر» و سایر محصولات غذایی است که همگی -البته فقط شرکت‌های بورسی‌شان نه فرابورسی- در یک شاخص تجمیع شده‌اند، در حالی که شرایط بنیادی و بازدهی آن‌ها متفاوت است.

گروه زراعت و خدمات وابسته مثال دیگری است که در آن برخی شرکت‌ها بر پرورش دام و تولید شیر متمرکزند، در حالی که برخی دیگر در حوزه طیور یا کشاورزی فعالیت می‌کنند.

بنابراین تنوع موضوعی، شاخص صنعت را در بعضی موارد به‌جای نماینده‌ای دقیق، به میانگینی گمراه‌کننده تبدیل می‌کند.

طراحی شاخص‌های جدید با روش زنجیره‌ای با تعدیل پایه‌

برای رفع این مشکلات، طراحی شاخص‌های جدید با بهره‌گیری از روش زنجیره‌ای با تعدیل پایه (Chain-linked with Base Adjustment) به ۲ صورت هم‌وزن و وزن‌دهی روزانه در دستور کار خبرگزاری مهر قرار گرفته است تا به علاقه‌مندان و فعالان بازار سرمایه دیدی دقیق‌تر و جامع‌تر نسبت به روندهای قیمتی و بازدهی صنایع مختلف داده شود.

این روش امکان ورود و خروج نمادها را در طول زمان به‌صورت پویا تنظیم می‌کند و در حالت وزنی سهم هر شرکت را بر اساس ارزش بازار روزانه آن محاسبه می‌نماید. این رویکرد باعث می‌شود بازدهی شاخص‌ها واقعی‌تر و قابل اتکاتر باشد و نوسانات مصنوعی ناشی از تغییر ترکیب نمادها به حداقل برسد.

این شاخص‌ها که قرار است برای تمامی صنایع بازار سهام ایران طراحی شوند، در قالب ۲ دسته‌بندی کلی ارائه خواهند شد. شاخص‌های وزنی که بر اساس ارزش بازار شرکت‌ها محاسبه می‌شوند و شاخص‌های هم‌وزن که سهم مساوی به تمام شرکت‌های زیرگروه‌های تخصصی اختصاص می‌دهند. علاوه بر این در طبقه‌بندی دیگر، شاخص‌های مجزا برای شرکت‌های بزرگ و شرکت‌های کوچک نیز ایجاد خواهد شد تا تحلیلگران بتوانند با دقت بیشتری عملکرد هر بخش بازار را بررسی کنند.

همچنین، به تدریج این شاخص‌ها در کنار بازدهی‌های بلند مدت متحرک (ماهانه، فصلی، سالانه -یک، ۲، ۳ و ۵ ساله) در قالب نمودارهای تعاملی و مقایسه‌ای در اختیار کلیه مخاطبان خبرگزاری مهر قرار خواهد گرفت تا تحلیل روندها و تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاری برای آن‌ها ساده‌تر و شفاف‌تر شود.

هدف نهایی: مقایسه‌پذیری واقعی برای تحلیل بهتر

این شاخص‌ها بستری شفاف، دقیق و قابل اتکا برای مقایسه عملکرد صنایع مختلف با یکدیگر و با بازارهای موازی همچون ارز، طلا و مسکن ایجاد می‌کنند. همچنین، با به‌روزرسانی مستمر و استفاده از داده‌های دقیق‌تر و پوشش وسیع‌تر، این شاخص‌ها زمینه‌ساز تحلیل‌های عمیق‌تر و اتخاذ تصمیمات سرمایه‌گذاری هوشمندانه‌تر در بازار سرمایه خواهند بود.